خداوند در قرآن می فرماید: "  و إذا سئلک عبادی عنّی فإنّی قریب؛(1) پیامبر! هنگامی که بندگانم از تو دربارة من سؤال کنند، (به آنان ) بگو من نزدیکم؛ نزدیک تر از آنان به خودشان و نزدیک تر از شریان گردن ها شان".(2)
سپس می فرماید: "من دعای دعا کننده را به هنگامی که مرا می خواند، اجابت می کنم. بنابراین بندگان من باید دعوت مرا بپذیرند و به من ایمان آورند."
مفهوم دعا:
دعا به معنی " خواستن و درخواست نمودن" است. یکی از عواملی که انسان را در مسیر دعا و درخواست سوق می دهد، "احساس نیاز و نیازمندی" است. انسان وقتی گرسنگی یا تشنگی را احساس کرد، به سمت غذا  و آب حرکت می کند. هر اندازه این احساس و دریافت درونی شدیدتر باشد، تحرک و تلاش برای دست یابی به آن افزون تر و انگیزه اش قوی تر می گردد.
منشأ پیدایش احساس نیاز، "معرفت و شناخت" است.
از سویی می دانیم شناخت صحیح و مطابق با واقع، آدمی را در مسیر هدف و مقصد قرار می دهد، ولی شناخت نادرست و تخیّلی او را بر اسب آرزوها و اوهام و تخیّلات سوار می کند.
استجابت دعا در شب قدر یا در غیر آن شرایط و آدابی دارد. امام صادق (ع) می فرماید: آداب دعا را مراعات کن و توجه کن چه کسی را می خوانی و چگونه می خوانی و برای چه می خوانی و عظمت و کبریائیت خدا را تصدیق نما و یقین داشته باش بر آن چه درون تو می گذرد و آن چه از حق و باطل در ضمیر تو نهفته است، آگاه است و راه های نجات و هلاکتت را بشناس. مبادا چیزی را از خدا بخواهی که می پنداری مایه نجات تو است، در حالی که باعث هلاکت و نابودی ات می شود، زیرا خدا می فرماید: "انسان در طلب و درخواست نیکی ها، شر و بدی را طلب می کند و انسان بسیار عجول است". پس تفکر کن چه می خواهی و برای چه می خواهی.
دعا این است که تمام وجودت اجابت پروردگار باشد. دلت در راه دیدن او آب شود و اختیار از کف دهی و به طور کلی ظاهر و باطن امور را به خدا تسلیم کنی.
پس اگر شرایط و آداب دعا را به جا نیاوردی، انتظار اجابت نداشته باش، زیرا خدا به اندرون ما و پنهانی ترین اشیا آگاه است.
چه بسا خدا را به چیزی خوانده ای که او خلافش را در تو می داند.
بدان که اگر خدا به ما دستور دعا کردن نداده بود و ما مخلصانه دعا می کردیم. با رحمت خود دعای ما را مستجاب می کرد. آیا می توان گفت: اکنون که اجابت دعا را برای کسانی که با شرایط، دعا می کنند، ضمانت کرده، اجابت نمی کند؟
سپس حضرت اضافه می کند: اگر شرایطی را که برایت گفتم، فراهم کردی و مخلصانه دعا خواندی، مژده می دهم تو را به یکی از این سه هدیه:
1ـ یا به زودی آن چه را از خدا خواستی ، به تو می دهد.
2ـ یا برای آخرت تو بیشتر از آن چه خواستی، ذخیر می کند.
3ـ و یا بلایی را از تو بر می گرداند و دور می سازد که اگر می رسید، تو راهلاک می کرد.(3)
باید توجه داشت به مضمون آیه "أمّن یجیب المظطرّ إذا دعاه و یکشف السوء ".(4) دعا به هنگام اضطرار و عقیم ماندن تمام تدبیرها و تلاش و کوشش ها انجام می گیرد، نه این که انسان بنشیند و پیوسته دعا کند  و منتظر باشد از طریق دعا همة مشکلاتش برطرف گردد.
به بیان دیگر: دعا یک نوع خود آگاهی و بیداری دل و اندیشه و پیوند باطنی با مبدأ همه نیکی ها و قدرت ها برای فراهم شدن اسباب و عواملی است که از دائره قدرت انسان بیرون است. پس انسان باید با تدبیر و تلاش خویش به دنبال هدف حرکت کند و از خدا امداد و کمک طلب نماید. لذا عارفان بیدار دل با عنایت به پنج اصل دست به دعا بر می دارند:
1ـ اگر در اوج قدرت و توانایی همانند سلیمان پیامبر (ص) هم باشند، خود را موجودی مضطر و فقیری ناچیزی می بینند، چون خود را مالک حقیقی هیچ چیزی حتی نفس خویش نمی دانند و در هیچ زمینه ای احساس استغنا و استقلال نمی کنند و با بیان " هذا من فضل ربّی"(5) ، خود را در فقر مطلق می بینند.
2ـ به قدرت و منزلت کسی که قضای حاجت خویش را از او طلب می کنند، واقف و آگاه هستند.
3ـ آداب و شرایط و مقدمات و مقوّمات برآورده شدن حاجات و خواسته های شان را فراهم می سازند.
4ـ آسیب ها و آفت های مانع اجابت را برطرف ساخته یا ابزار و وسیله لازم آن را فراهم می سازند.
5ـ به ظرفیت و توان و استعداد های ذاتی و اکتسابی خویش توجه دارند و مطلوب خویش را با آن هماهنگ می سازند.
آیا دعا در سرنوشت انسان تأثیر دارد:
خداوند سرنوشت انسان را بر اساس رفتار و گفتار و نیّات او تقدیر می نماید. به بیان دیگر: سرنوشت انسان تحت تأثیر دو دسته عوامل مادی و معنوی تقدیر و تنظیم می گردد: یکی از عوامل معنوی مؤثر در سرنوشتانسان دعا است. امام صادق (ع) می فرماید: "دعا سرنوشت و قضا را بر می گرداند حتی اگر در مرحله حتمیت و قطعیت قرار گرفته باشد".(6)

پی نوشت ها:
1. بقره (2) آیه 186.
2. و نحن اقرب الیه من حبل الورید، ق (50) آیه 16.
3. مصباح الشریعه، ص 132، باب 62 ، به نقل از کتاب اخلاق ، سید عبدالله شبر، ترجمه محمد رضا جباران، ص 104.
4. نمل (27) آیه 62.
5. نمل (27) آیه 40.
6. محمد تقی مجلسی، بحارالانوار، ج 90، ص 295.