توبه عبارت است از پشیمانی و بازگشت از گناه. توبه هر گاه حقیقی و واقعی باشد و از اعماق جان برخیزد و جامع شرایط باشد و واقعاً از گناهی که مرتکب شده احساس خجلت و ندامت کند و خود را در پیشگاه خداشرمنده ببیند و در صدد کسب رضای حق تعالی باشد، به یقین مقبول درگاه احدیت واقع شده و آثار و برکاتش نمایان می‌گردد. قرآن کریم می‌فرماید:

ای بندگان که بر خود اسراف و ستم کردید، از رحمت خدا مأیوس نشوید که خدا همة گناهان را می‌آمرزد، زیرا او بسیار آمرزنده و مهربان است.(1)

توبه شعبه‌ای از فضل عظیم الهی و دری است از رحمت رحیمی خداوند که بروی بندگان خود باز فرموده است.امام زین العابدین (ع) در مناجات تائبین فرمود:

دری به سوی عفوت گشوده‌ای و نامش را توبه نهاده ای، و فرموده‌ای باز گردید به سوی خدا و توبه کنید، توبه خالص، حال که این در رحمت باز است عذر کسانی که از آن غافل شوند، چیست؟

غالباً انسان‌ها گرفتار لغزش­هایی می‌شوند و اگر در توبه بسته بود، رستگاری برای کسی میسر نمی‌شد، از این روخدای حکیم و رحیم توبه را دوای دردهای معنوی و علاج امراض قلبی و پاک کننده انواع آلودگی‌ها قرار داده است، تا انسان پس از گرفتاری به گناه به برکت توبه پاک شده و اهل نجات گردد. خوش بخت کسی است که از این باب رحمت قدردانی کرده و از آن استفاده کند. جالب این است که خداوند علاقه فوق العاده‌ای به توبه بندگانش دارد و فرموده است که توبه کننده گان را دوست می‌دارد. توبه آغاز تمام خوش بختی‌های انسان است. در حدیثی از امام باقر(ع) در مورد انسان توبه کننده می‌خوانیم:

خود را در بیابان (خطرناکی ) در یک شب تاریک گم کرده و سپس آن را بیابد.

لازمه توبه و پشیمانی از گناه، تصمیم بر ترک معصیت در آینده و جبران مافات است؛ یعنی اگر آن گناه حق اللّه بوده؛ مانند ترک نماز، روزه و... قضای آن‌ها را به جا آورد، و اگر حق الناس بوده رضایت آنان را جلب کند، حتی اگر کاری را که موجب قصاص است مرتکب شده، خود را تسلیم کند تا صاحب حق، قصاص یا عفو کند.

 شخصی درحضور حضرت علی (ع)گفت: استغفراللّه. حضرت فرمود: مادرت عزادارت گردد، آیا می­دانی استغفار چیست؟ (چون استغفارش به زبان تنها بود و دلش از حقیقت آن خالی بود). پس فرمود: استغفار درجه بلند مقامان و صدرنشینان عالم اعلا است و در معنای استغفار شش چیز لازم است:

1- پشیمانی و حسرت از کردار گذشته؛

2ـ عزم بر ترک آن برای همیشه؛

3- ادا کردن حقوق مردم به طوری که هنگام مردن پاک باشد و (رحمت ) خدا را ملاقات کند. در حالی که حق کسی بر عهده­اش نباشد؛

4- هر واجبی که ضایع کرده تدارک نماید؛

5- آن چه گوشت بدنش از حرام روئیده با حزن بر آخرت آبش کند تا پوست به استخوان بچسبد و گوشت نو دربدنش پیدا شود؛

6- زحمت عبادت را به بدن خود بچشاند، چنان چه خوشی و شیرینی گناه را چشانیده است و هرگاه این شش چیز در تو پیدا شود آن گاه بگو: استغفراللّه.(2)

علمای اخلاق گفته‌اند که چهار شرط اول از شرایط قبولی توبه است و دو شرط آخر کمال توبه است، یعنی دست یافتن به بالاترین مقام و مرتبه توبه کننده­گان.

نتیجه این که توبه واقعی، پشیمانی و حسرت از کردار و گناه گذشته است که لازمه آن، عزم بر ترک آن در آینده وجبران مافات اعم از حقوق الهی و حقوق مردمی می‌باشد و وقتی توبه واقعاً انجام گرفت، به نظر همه علمای اسلام در پیشگاه خداوند مقبول است.

خداوند نه تنها به وسیله توبه، گناه را از بین می‌برد، بلکه آن را به حسنه و نیکی مبدل می‌کند.(3)

با تحقق شرایطی که ذکر شد، توبه نیز مورد قبول حق تعالی قرار می‌گیرد.(4)

خداوند در آیات کثیری به گناهکاران و کسانی که به نفس خویش ستم کردند و آن را در معرض معصیت قرار دادند، توصیه کرده است که توبه کنند ورابطه بین خود و خدا را اصلاح کنند. خداوند همه گناهان آنان را خواهد بخشید، مانند آیه 160 بقره که می‌فرماید:

"مگر کسانی که توبه کردند و به اصلاح کارهای فاسد خود پرداختند و آن چه را کتمان کرده بودند بیان کنند. در این صورت توبه آن‏ها را می‌پذیرم و من بسیار عذرپذیر و قبول کننده توبه و مهربانم".

چه کسی در وفای به عهد راستگوتر از خداوند است؟ قرآن مجید وعده داده که خداوند توبه را از بندگانش می‌پذیرد.(5) بنابراین گناهکاری که به گناه خویش اعتراف دارد و از آن پشیمان است و عزم جدّی بر ترک گناه و جبران گناهان گذشته از حق النّاس و حق اللَّه و حق النّفس دارد، باید به قبولی توبه خویش و رحمت و مغفرت خداوند امیدوار باشد.

تذکر یک نکته:

نکته مهمی که باید مورد توجه قرار گیرد این است که آیا ما توانسته‏ایم همه شرایط لازم توبه را محقق سازیم؟ آیا حلاوت و شیرینی گناه از جان ما به طور کامل رخت بر بسته است؟ این مسئله است که ما را پیوسته در حال خوف و رجا نگه می‌دارد. هم امیدوار به لطف و رحمت الهی باشیم و هم خوف و واهمه از این که مبادا برخی از شرایط توبه را محقق نساخته باشیم. امام صادق(ع) فرمود: "بنده را وقتی می‌توان مؤمن دانست که هم از خدا بترسد و هم امیدوار به رحمت او باشد".(6) امیرالمؤمینن(ع) می‌فرمود: "از پروردگارت بترس و به رحمتش امیدوار باش تا خدا تو را از آن چه می‌ترسی، ایمنی بخشد و به آن چه امیدوار هستی، تو را مورد لطف و عنایتش قرار دهد".(7)

هرچند گناه ما بزرگ و زیاد باشد، اگر واقعا از خدا طلب مغفرت کنیم، و بخواهیم که دیگر گناه نکنیم آیا خدا ما را نمی­بخشد؟!!!

خداوند رحمن است.

پی‌نوشت‌ها:

1. زمر(39) آیه 53.

2.نهج البلاغه فیض الاسلام، کلمات قصار، شمارهء 409 ص 1271.

3.آیت اللّه ناصر مکارم شیرازی، اخلاق در قرآن، ج 1 ص 217 آیت اللّه شهید عبدالحسین دستغیب، گناهان کبیره، ج 2 ص 399.

4. جهت آگاهی از توبه و مسائل آن کتاب "توبه از دیدگاه قرآن و حدیث" نوشته علیرضا حسنی را مطالعه کنید.

5. توبه، آیه 104.

6. مشکوةالانوار، ص 300، به نقل از آثار الصادقین، ج 5، ص 482.

7. «خف ربّک و ارج رحمته یؤمنک ممّا تخاف و ینلک ما رجوت»، جامع احادیث الشیعه، ج 11، ص 162 به نقل از همان.